نواب اربعه؛ عثمان بن سعید عمری
در مدت غيبت صغرا ـ طبق ديدگاه مشهور ـ چهار سفير يا نايب خاص، درخواست‌هاي مردم را به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و نيز نامهها و توقيعات آن حضرت را به مردم ميرساندند و خود به زيارت ايشان نايل ميشدند. اين سفيران يا نواب چهارگانه، به ترتيب عبارتند از:
1. عثمان بن سعيد عمري
نخستين نايب خاص حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ابوعمرو عثمان بن سعيد عمري بود. شيخ طوسي، درباره سفيران حضرت و اوّلين ايشان چنين نوشته است:
سفيراني كه از جانب ائمه اطهار(عليهم السلام) به نيكي ياد شده‌اند؛ نخستين آنان مرد بزرگواري است كه حضرت امام هادي(عليه السلام) و امام عسكري(عليه السلام) او را توثيق فرمودهاند و او، شيخ موثق ابوعمر عثمان بن سعيد عمري است.1
نام وي «عثمان بن سعيد»، كنيه اش «ابوعمرو» و لقبش «العمري»، «سمّان»2، «اسدي»3 و «عسكري»4 مي‌باشد.
وي از ياران، اصحاب و شاگردان مورد وثوق امام دهم و امام يازدهم بود. او مردي بزرگوار و مورد اطمينان بود كه از يازده‌سالگي در محضر امام هادي(عليه السلام) به خدمتگزاري و يادگيري احکام، حديث و آموزه‌هاي اسلامي اشتغال داشت و شاگرد تربيت‌يافته در زير سايه ولايت و امامت بود.5
شايد يكي از دلايلي كه وي در پيشگاه دو امام قبل از حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) قرار گرفته بود، اين بود كه ديگر كسي در شأن و عظمت او ترديد نداشت و مردم، به راحتي نيابت او از طرف حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) را مي‌پذيرفتند.
از احمدبن اسحاق نقل شده است:
از حضرت هادي(عليه السلام) پرسيدم: «با چه كسي داد و ستد كنيم و از چه كسي مطلب را بگيريم و گفته چه كسي را بپذيريم؟» امام فرمود: «عمري مورد اعتماد من است؛ آنچه را از من به تو برساند، به طور قطع از من ميرساند و آنچه را از قول من براي تو گويد، به طور قطع از من مي‌گويد. سخن وي را گوش كرده، اطاعت نما؛ زيرا او مورد اعتماد و امين است».6
عثمان بن سعيد از سال 260ق به نص صريح امام حسن عسكري(عليه السلام) به نيابت از امام غايب معرفي شد. همچنين حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) به وكالت و نيابت عثمان بن سعيد براي جمعيت و اهالي قم اشاره كرد و آن‌ها را به عثمان بن سعيد ارجاع داد.7
از مهم‌ترين ويژگي‌هاي نخستين نايب حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) به موارد زير مي‌توان اشاره كرد:
1. مورد اطمينان سه امام معصوم(عليهم السلام) و امين ايشان بود؛8
2. در اجراي مراسم ولادت حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) حضور چشمگيري داشت؛9
3. مراسم كفن و دفن امام عسكري(عليه السلام) را به عهده گرفت؛10
4. به دستور امام عسكري(عليه السلام) پس از شهادت آن حضرت، عهده‌دار نيازهاي خانواده آن حضرت شد؛
5. افزون بر آن‌كه از طرف امام عسكري به نيابت حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) نصب شده بود، توسط خود حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) نيز به اين مقام گماشته شد؛
6. نقش مهمي در رسوايي جعفر كذاب داشت؛
7. پس از وفات وي، نامة تسليتي از طرف حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) صادر شد و در آن، از او تجليل فراواني شد.
وي اندكي پيش از سپري‌شدن عمر شريفش، به دستور حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف)، فرزندش، محمد بن عثمان را نايب خاص پس از خود منصوب كرد. البته پيش از اين، فرزند عثمان بن سعيد از سوي امام عسكري(عليه السلام) فردي مورد اطمينان براي فرزندش حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) معرفي و معين شده بود.11
وفات نايب اول
يكي از پژوهشگران معاصر دربارة مدت نيابت نايب نخست، چنين نگاشته است:
علي رغم نقش تعيين‌كنندة عثمان بن سعيد در سازماندهي و تحكيم پايگاه شيعيان، بسياري از ابعاد شخصيت و زندگاني او در دوران كودكي و جواني و چگونگي رشد و نموّ او، از جمله تولد، وفات و مدت نمايندگي او در بستر تاريخ مبهم مانده است.
هيچ نويسنده و مورخي به صورت قطع و يقين، تاريخ وفات او را مشخص نكرده است. بعضي‌ها به طور كلي متعرض اين مسأله نشده‌اند و بعضي هم با بيان تاريخ‌هاي احتمالي، از كنار مسأله رد شده‌اند.
اين تحقيق، پس از نقل برخي ديدگاه‌ها در اين زمينه، دو ديدگاه را مطرح كرده است. سپس نخستين آن دو را انتخاب كرده، اين‌گونه نوشته است:
وفات او پيش از سال 267ق بوده است و مشخصاً دانسته نيست كدام سال مي‌باشد. اكثر مورخان و عالمان رجال همين احتمال را انتخاب كرده‌اند و اين، اقرب به واقع است.12
ابونصر هبة الله بن محمد مي‌گويد:
قبر عثمان بن سعيد در طرف غربي بغداد در خيابان «ميدان» در اوّل محل، كه به «درب جبله» معروف است، در داخل مسجد، درب راست كه داخل مي‌شوند و قبر در خود قبلة مسجد قرار دارد.13
نويسنده:خدامراد سلیمیان
1.همان، ص 353.
2.علت ملقب شدن او به «سمّان» اين بود كه به تجارت روغن میپرداخت، تا در پس اين كار، به مسؤوليت اصلی خود بپردازد و از شرّ حكومت در امان باشد.
3.به دليل آن‌كه از قبيلة بني اسد بود.
4.زيرا او از محلة «عسكر» سامرا بود.
5.غفارزاده، علي، پژوهشي پيرامون زندگاني نواب خاص امام زمان (عليه السلام)، ص 106، به نقل از: رجال شيخ طوسي، رقم 22، ص434.
6.شيخ کلينی, کافی, ج 1، ص 320؛ شيخ طوسی, كتاب الغيبة، ص 354، ح 315.
7.شيخ صدوق، كمال الدين و تمام النعمة، ج2، ص476، ح26.
8.شيخ طوسي، كتاب الغيبة، ص354، ح315.
9.شيخ صدوق، كمال الدين و تمام النعمة، ج2، باب 42، ح6.
10.شيخ طوسي، كتاب الغيبة، ص356، ح318.
11.همان، ص 356.
12.غفارزاده، علي، پژوهشي پيرامون زندگاني نواب خاص امام زمان (عليه السلام)، ص142.
13.پيشين، ص 144.
منابع:
درسنامه2-از ص76 تا ص 79