ضرورت دعا از نظر عقلی و نقلی

    قبل از بحث دربارة آداب دعا، لازم است ادلّه‏اى را كه از نظر عقلى و نقلى بيانگر ترغيب به دعا هستند، يادآور شویم:

دليل عقلى: عقل به ما مى‏گويد : اگر ضررى انسانى را تهديد نمايد و انسان قدرت برطرف نمودن آن را داشته باشد، لازم است آن را از خود دفع نمايد.

    بديهى است كه در زندگى دنيوى، هر انسانى را ضررهائى تهديد مى‏نمايد، و انسان همواره گرفتار ضررهائى است ؛ چرا كه هر انسانى از چيزهايى كه نفسِ او را مشوّش نموده و فكر او را مشغول نموده و ضربه مى‏زند، جدا نيست. و اين گرفتارى‏ها يا داخلى است مانند اين كه عارضه‏اى مزاج انسان را فرا گيرد، يا خارجى است مانند اين كه آزارى از ستمگرى به او برسد يا مسأله ناگوار و بدى كه از اطرافيان يا همسايگان به انسان مى‏رسد.

    و اگر اكنون گرفتار هيچ يك از اين گونه گرفتارى نباشد، عقل دامنگير شدن اين حوادث را بر انسان در آينده ممكن مى‏داند. زيرا چگونه انسان مبتلا و گرفتار به اين حوادث نمى‏شود، در صورتى كه در دنيايى زندگى مى‏كند كه در هيچ حالى استقرار و آرامش ندارد، فجايعى كه در آن است از انسان دور نمى‏شود و هر انسانى يا گرفتارى او را احاطه كرده و يا او را تهديد مى‏كند. 

    پس ضررهاى اين دنيا از دو حال خارج نيست : يا حاصل شده و انسان مبتلا به آن است، يا حاصل مى‏شود ؛ و در صورت توان، هر دو را بايد برطرف نمود.

    دعا وسيله‏اى است براى دفع اين ضررها، و اين در توان و قدرت انسان است ؛ پس از نظر عقلى لازم است انسان با دعا چنين ضررهائى را از خود دفع كند.

    چنان كه امير مؤمنان على عليه السلام ما را از اين معنى آگاه فرموده، آنجا كه مى‏فرمايد :

ما من أحد ابتلي وإن عظمت بلواه بأحق بالدعاء من المعافي الّذي لايأمن من البلاء (1)

هيچ فرد مبتلا و گرفتارى نيست اگرچه گرفتاريش بزرگ باشد كه به دعا نمودن از فرد سالمى كه او نيز ايمن از گرفتار شدن به بلا نيست، سزاوارتر باشد.

    دليل نقلی: آنچه از احاديث شريفه به دست مى‏آيد اين است كه هر فردى - چه سالم و چه مبتلا - نيازمند دعا است، و فايدة دعا اين است كه دعا بلائى را كه انسان به آن گرفتار شده است برطرف مى‏كند، و بدى و ناگوارى را كه در راه است از او برمى‏گرداند. يا سودى را كه انسان در جستجوى آن است به سوى او جلب مى‏نمايد، و خيرى كه موجود است ثابت و استوار نموده و هميشگى مى‏كند، و از زوال و نابودى نگه مى‏دارد.

    به اين جهت است كه حضرات معصومين عليهم السلام دعا را به عنوان سلاح توصيف فرموده‏اند، و سلاح وسيله‏اى است كه به وسيله آن نفعى عايد انسان مى‏شود، و ضرر به وسيله آن دفع مى‏شود.

    و در روايات ديگرى حضرات معصومين عليهم السلام از دعا به عنوان سپر نام برده‏اند، و معلوم است كه انسان با سپر خود را از ناگوارى‏ها حفظ مى‏كند.

    پيامبر خدا صلى الله عليه وآله وسلم مى‏فرمايد :

ألا أدلّكم على سلاح ينجيكم من أعدائكم ويدرّ أرزاقكم؟

قالوا : بلى يا رسول اللَّه.

قال : تدعون ربّكم بالليل والنّهار، فإنّ سلاح المؤمن الدعاء (2)

آيا شما را به سلاحى كه از دشمنانتان رها كرده و رزق و روزى شما را زياد كند، راهنمايى نمايم؟

عرض كردند : آرى، اى رسول خدا.

فرمود : شب و روز پروردگارتان را بخوانيد، زيرا كه دعا اسلحه مؤمن است.

    امير مؤمنان عليه السلام فرمود :

الدعاء ترس المؤمن، ومتى تكثر قرع الباب يفتح لک(3)

دعا سپر مؤمن است، و زمانى كه درى را زياد بكوبى در به روى تو باز مى‏شود.

    امام صادق عليه السلام فرمود :

الدعاء أنفذ من السنان الحديد(4)

دعا مؤثّرتر از نفوذ نيزه آهنين است.

    و امام كاظم عليه السلام فرمود :

إنّ الدعاء يردّ ما قدّر وما لم يقدّر.

قال : قلت : وما قد قدّر فقد عرفته، فما لم يقدّر؟ قال : حتّى لايكون(5)

همانا دعا آنچه را كه در لوح محفوظ مقدّر شده و آنچه را كه مقدّر نشده برمى‏گرداند.

راوى گفت : عرض كردم : معناى آنچه را كه مقدّر شده فهميدم، امّا مقصود از آنچه مقدّر نشده چيست؟

حضرت فرمود : دعا مى‏كند كه آنچه تاكنون مقّدر نشده، در آينده نيز مقدّر نشود.

    باز در روايتى ديگر مى‏خوانيم كه حضرت امام كاظم عليه السلام مى‏فرمايد :

عليكم بالدعاء، فإنّ الدعاء والطلب إلى اللَّه تعالى يردّ البلاء، وقد قدّر وقضى فلم يبق إلّا إمضائه فإذا دعى اللَّه وسئل صرْفه صرَفه(6)

بر شما باد به دعا، زيرا دعا و درخواست از خداى متعال، بلا را ردّ مى‏كند ؛ بلائى كه مقدّر شده و حكم الهى بر آن جارى شده و فقط مهر و امضاء بر آن زده نشده، پس اگر خدا به برطرف كردن چنين بلائى خوانده شود و از بارى تعالى برگرداندن آن خواسته شود، خدا آن را برمى‏گرداند.

    در روايتى ديگر زراره از امام باقر عليه السلام نقل مى‏كند كه حضرتش فرمود :

ألا أدلّكم على شي‏ء لم يستثن فيه رسول اللَّه صلى الله عليه وآله وسلم؟ قلت : بلى.

قال : الدعاء يردّ القضاء وقد أبرم إبراماً، وضمّ أصابعه(7)

آيا شما را به مسئله‏اى كه پيامبر خدا  صلى الله عليه وآله وسلم در آن استثناء نفرمود راهنمائى كنم؟

عرض كردم : آرى.

فرمود : دعا قضاى حتمى و امضاء و محكم شده را بر مى‏گرداند، و حضرت انگشتان مبارك خود را (به علامت نشان دادن كار محكم شده) بهم چسباند.

    امام سجّاد عليه السلام فرمود :

إنّ الدعاء والبلاء ليتوافقان إلى يوم القيامة، إنّ الدعاء ليردّ البلاء وقد اُبرم إبراماً(8)

همانا دعا و بلا تا روز قيامت كنار هم هستند (يعنى يكى از آن دو حتماً بايد واقع شود)، همانا دعا بلائى را كه حتمى و محكم شده است برمى‏گرداند.

    باز حضرتش در كلامى ديگر فرمود :

الدعاء يردّ البلاء النازل وما لم ينزل. (9)

دعا بلاى نازل شده و نازل نشده را برمى‏گرداند.