اسناد و راویان دعای ندبه

معارف والا، حقایق درخشان، معانی روشن و مطالب ژرفی که با اسلوبی بدیع، بیانی شیوا، منطقی گیرا، و عباراتی بسیار بلند و فصیح در این دعای شریف آمده، ما را از ارایه هرگونه سند و منبع بی نیاز می کند، که چنین حقایق تابناک و دقایق درخشان، هرگز از هیچ منبعی، جز سرچشمه زلال ولایت، خاندان عصمت و طهارت، حضرات ائمه معصومین، علیهم السلام، سرچشمه نمی گیرد، ولی برای نورانیت دلهای مشتاقان و خیل شیفتگان جلسات نورانی دعای ندبه در صبحگاهان روزهای جمعه، منابع محکم و مستحکم دعای ندبه را با تسلسل زمانی در اینجا می آوریم:

نخستین فرد موثق و مورد اعتماد و استنادی که دعای شریف ندبه را دراثر مکتوب خود از پیشوای به حق ناطق امام جعفرصادق، علیه السلام، روایت کرده، ابو جعفر محمد بن حسین بن سفیان بزوفری است.

«بزوفری » منسوب به روستای «بزوفر» از توابع «قوسان » در نزدیکی «بغداد» در کرانه نهر «موفقی » در غرب دجله است. 1

«بزوفری » از استادان شیخ مفیداست و شیخ مفید به کثرت از او روایت کرده است.

محدث نوری به هنگام شمارش استادان شیخ مفید از او نام برده، می فرماید:

ابو علی، پسر شیخ طوسی، در امالی، مکرر از پدرش شیخ طوسی، از شیخ مفید، از او روایت کرده و برای او طلب مغفرت نموده است. 2

حاج آقا بزرگ تهرانی می فرماید:

وثاقت او، از نقل فراوان شیخ مفید از او، طلب مغفرت بر او، آشکار می باشد 3.

شیخ طوسی در مشیخه «تهذیب الاحکام » و «الاستبصار» از او نام برده می فرماید:

من هر روایتی که از احمد بن ادریس نقل کرده ام، از شیخ مفید و «حسین بن عبیدالله غضائری » است، که هر دو از ابو جعفر محمد بن حسین بن سفیان بزوفری روایت کرده اند.4

حجت تاریخ، محقق بی نظیر، حاج آقا بزرگ تهرانی به هنگام بحث از کتاب ایشان می فرماید:

«کتاب الدعاء» از ابو جعفر محمد بن حسین بن سفیان بزوفری، از استادان شیخ مفید، که شیخ مفید احادیثی از او روایت کرده،این احادیث در امالی شیخ طوسی، از طریق شیخ مفید از او روایت شده است.

سپس می فرماید:

وی در این کتاب دعای ندبه را آورده، و محمد بن ابی قره از آن روایت کرده و محمد بن مشهدی در مزارش از او روایت کرده است. 5

دومین فرد مورد اعتماد و استنادی که دعای ندبه را در کتاب خود آورده، محمد بن علی بن ابی قره است، که در کتاب «الدعاء» آن را از کتاب «بزوفری » نقل کرده است.

علامه تهرانی می فرماید:

محمد بن مشهدی در مزار و سید بن طاووس در اقبال و دیگر آثارش به کثرت از کتاب او نقل کرده اند.6

محمد بن ابی قره از مشایخ اجازه نجاشی بود.7

مقدم رجالیون مرحوم نجاشی در کتاب رجال می فرماید:

ابوالفرج، محمد بن علی بن یعقوب بن اسحاق بن ابی قره قنائی موثق بود، روایات زیادی استماع کرده، و کتب زیادی تالیف کرده... که از آن جمله است: عمل یوم الجمعه، عمل الشهور، معجم رجال ابی مفضل و کتاب تهجد، که همه آنها را به من خبر داده و به من اجازه روایت آنها را داده است. 8

نجاشی لقب او را «قنائی » آورده، ولی علامه حلی یکبار از او «قنائی » و یکبار دیگر «قنابی »تعبیر کرده 9 و توثیق نموده است. 10 و مرحوم نمازی فرموده:

به اتفاق همه رجالیون مورد وثوق است. 11

ابن مشهدی یکی از علمای جلیل القدر قرن ششم بود که در حدود 510 ق. متولد شده و قبل از 580 ق. دیده از جهان فرو بسته است.

تعدادی از استادانش را صاحب معالم در «اجازه کبیره » برشمرده، که از آن جمله است: ورام (صاحب مجموعه ورام)، شاذان بن جبرئیل، ابن زهره، ابن شهر آشوب و... 12

از او کتاب ارزشمندی بر جای مانده که به «مزار کبیر» و «مزار ابن مشهدی » مشهور است و خوشبختانه نسخه های خطی فراوانی از آن تا زمان ما محفوظ مانده است:

1. نسخه ای در کتابخانه شیخ علی کاشف الغطاء در نجف اشرف.

2. نسخه ای در کتابخانه مرحوم حاج میرزا محمدعلی اردوبادی در نجف.

3. نسخه ای در کتابخانه مرحوم محدث نوری، که در کتاب مستدرک به کثرت از آن نقل کرده است. 13

4. نسخه ای در کتابخانه مرحوم علامه امینی در نجف، که تاریخ کتابت آن سوم شوال 956 ق. است. 14

5. نسخه دیگری در کتابخانه مرحوم آیة الله مرعشی در قم، به شماره 4903 موجود است، که در 482 ورق می باشد و تاریخ کتابت آن به قرن یازدهم مربوط می شود.15

و نسخه عکسی آن در کتابخانه مؤسسه «آل البیت » قم به شماره 5209 (قفسه 29، ردیف 176، ش 19) موجود است.

این کتاب به «مزار کبیر» معروف شده و جامعترین کتاب مزاری است که در طول قرون و اعصار از حوادث روزگار جان سالم به در برده و تازمان ما محفوظ مانده است.

در طول هشت قرنی که از تاریخ تالیف آن می گذرد، این کتاب همواره مورد اعتماد و استناد بزرگان شیعه بود و هر کتابی که در این هشت قرن پیرامون دعا و زیارت نوشته شده، با واسطه یا بی واسطه از این کتاب استفاده کرده است.

ابن مشهدی در مقدمه کتاب خود می نویسد:

من در این کتاب، از زیارات مشاهد مشرفه، اعمال و اماکن مقدسه، دعاهای برگزیده و تعقیبات نمازهای فریضه، آن را گرد آوردم که با سند متصل، توسط راویان مورد وثوق به دستم رسیده است.

حاج آقا بزرگ تهرانی در مجموع پانزده تن از مشایخ روایتی او را استخراج نموده، و بر ثقه بودن آنها صحه گذاشته است. 16

ابن مشهدی در این کتاب، دعای ندبه را به عنوان: «دعا برای حضرت صاحب الزمان، علیه السلام، که شایسته است، در اعیاد اربعه: عید فطر، عید قربان، عید غدیر و عید جمعه خوانده شود» آورده است.

وی در این کتاب، دعای ندبه را توسط محمد بن علی بن یعقوب بن ابی قره، از کتاب بزوفری نقل کرده است.

دعای ندبه در نسخه کتابخانه آیة الله مرعشی، صفحه 821 تا837 و در نسخه آل البیت، صفحه 831 تا847 آمده است. 17

مزار قدیم نیز کتاب بسیار بزرگ و با ارزشی است که مؤلف آن نیز معاصر ابن مشهدی بوده است.

در این کتاب دعاها و زیارتهای فراوانی هست که در هیچ منبع دیگری یافت نمی شود و مؤلف آن توسط استادش: «مهدی بن ابی حرب حسینی » از شیخ ابوعلی (پسر شیخ طوسی) روایت می کند.

طبق این بیان او با مرحوم طبرسی صاحب احتجاج معاصر می باشد. 18

یک نسخه خطی از این کتاب در کتابخانه مرحوم آیة الله مرعشی به شماره 462 در 181 ورق موجود است. 19

مؤلف مزار قدیم، در این اثر جاوید و ارزشمند خود، دعای ندبه را توسط محمد بن علی بن ابی قره، از کتاب ابو جعفر محمد بن حسین بزوفری روایت کرده و فرموده است:

این دعا برای حضرت صاحب الزمان، صلوات الله علیه وآله و عجل الله فرجه و فرجنا معه، می باشد و مستحب است که در چهار عید بزرگ، شب و روز جمعه خوانده شود.

در این نسخه دعای شریف ندبه از ورق 173 شروع شده، در ورق 176 پایان می یابد.

با توجه به اینکه مؤلف کتاب «مزار قدیم » ناشناخته است، نمی توان به عنوان یک منبع موثق به آن اعتماد کرد، فقط می توان آن را مؤیدی بر نقل ابن مشهدی، از ابن ابی قره، از بزوفری قرار داد.

سیدابن طاووس در کتاب گرانقدر «مصباح الزائر» در بخش زیارتهای حضرت ولی عصر، ارواحنافداه، شش زیارت نقل کرده، آنگاه دعای ندبه را به عنوان هفتمین زیارت، به نقل از «محمد بن علی بن ابی قره » از «محمد بن حسین بن سنان بزوفری » روایت کرده و فرموده است:

این دعا برای حضرت صاحب الزمان، صلوات الله علیه، می باشد و مستحب است که در اعیاد چهارگانه خوانده شود. 20

وی همچنین در کتاب شریف «اقبال » نیز تعدادی از دعاهای اعیاد اسلامی را می شمارد، آنگاه می فرماید:

دعای دیگری است که بعد از نماز عید و در هر یک از اعیاد چهارگانه خوانده می شود. 21

آنگاه دعای ندبه را نقل می کند و در پایان می افزاید:

هنگامی که از دعا فارغ شدی، مهیای سجده در برابر پروردگار باش و بگو آنچه را که ما با سندهای خود از امام صادق، علیه السلام، روایت کردیم، که فرمود:پس از این دعا گونه راست خود را بر زمین بگذار و بگو: «سیدی سیدی... کم من عتیق لک... ای عزیز ای جمیل. 22

از این تعبیراستفاده می شود که سید بن طاووس علاوه بر مزار کبیر طریق دیگری برای دعای ندبه داشته است، زیرا در مزار کبیر و مزار قدیم این قسمت اخیر وجود ندارد و سید تصریح کرده که آنرا با سندهای خود از امام صادق، علیه السلام، روایت کرده است.

علامه مجلسی دعای ندبه را در کتاب گرانسنگ «بحارالانوار» به نقل از «مصباح الزائر» سید بن طاووس نقل کرده 23 و در پایان فرموده:

محمد بن مشهدی در مزار کبیر فرموده است: محمد بن علی بن ابی قره گفته: من دعای ندبه را از کتاب ابوجعفر محمد بن حسین بن سفیان بزوفری نقل کرده ام. 24

علامه مجلسی در کتاب «زاد المعاد» نیز دعای شریف ندبه را نقل کرده و در سرآغاز می فرماید:

و اما دعای ندبه که مشتمل است بر عقاید حقه و تاسف بر غیبت حضرت قائم، علیه السلام، به سند معتبر از حضرت امام جعفر صادق، علیه السلام، منقول است، که سنت است این دعای ندبه را در چهار عید بخواند، یعنی: جمعه، عید فطر، عید قربان و عید غدیر. 25

علامه مجلسی همچنین در کتاب «تحفة الزائر» به دنبال اعمال سرداب مقدس می فرماید:

سید و شیخ محمد بن مشهدی نقل کرده است از محمد بن علی بن [ابی] قره، که او نقل کرده است از کتاب محمد بن حسین بن سفیان بزوفری، «دعای ندبه » از برای صاحب الزمان، علیه السلام، را و مستحب است که در عیدهای چهارگانه بخواند و آن دعا این است.

آنگاه دعای ندبه را نقل فرموده است. 26

به طوری که خوانندگان گرامی ملاحظه فرمودند، علامه مجلسی، قدس سره، در کتاب «زادالمعاد» تصریح فرموده بر این که دعای ندبه با سند معتبر از امام جعفر صادق، علیه السلام، روایت شده است، و در مقدمه کتاب «تحفة الزائر» ملتزم شده است که در این کتاب تنها زیارات، ادعیه و آدابی را ذکر نماید که با سندهای معتبر از ائمه دین، صلوات الله علیهم اجمعین، نقل گردیده است. 27

علامه جلیل القدر، صدر الدین سید محمد طباطبایی یزدی، (م 1154 ق.) در آغاز کتاب گرانقدر خود: «شرح دعای ندبه » متن دعای ندبه را با استناد به روایت رسیده از امام جعفر صادق، علیه السلام، روایت کرده است. 28

علامه بزرگوار سید حیدر حسنی کاظمی، (م 1365 ق.) در کتاب ارزشمند «عمدة الزائر» دعای ندبه را به نقل از سید بن طاووس و دیگران روایت کرده است. 29

محدث بزرگوار مرحوم حاج میرزا حسین نوری، (م 1320 ق.) در کتاب گرانسنگ «تحیة الزائر» دعای ندبه را به نقل از مزار کبیر، مزار قدیم، و مصباح الزائر سید بن طاووس روایت کرده است. 30

دبیر الدین، صدرالاسلام، علی اکبر همدانی، (م 1325 ق.) در کتاب ارزشمند «تکالیف الانام » تحت عنوان تکلیف سی و چهارم می نویسد:

این دعای مبارک از کثرت اشتهار کالشمس فی رابعة النهار است. خوب است در هر جمعه دوستان آن حضرت، ارواحنا فداه، از مرد و زن، در مسجدی از مساجد، یا معبدی از معابد، اجتماع نموده، این دعای مبارک را با کمال تضرع و زاری و ناله و سوگواری و با نهایت حزن و اندوه و بی قراری، بخوانند و گریه کنند و بر غیبت آن شمس تابان و فقدان آن جان جهانیان توجه کنند و ضجه و آه سرد از دل پر درد کشند. و چنین مصیبت عظمی را سهل نشمارند و چنین داهیه کبری را آسان نپندارند، که از غیبتش اسلام بکلی از میان رفته و تنها اسمی از آن باقی مانده، «ظهر الفساد فی البر و البحر بما کسبت ایدینا».

کفر و فسق و فجور و ناسپاسی تمام کره ارض را فرا گرفته، آنچه پیدا نیست آثار مسلمانی است و آنچه پیدا و ظاهر است آثار شیطانی. همه در وادی غفلت، حیران و در تپه ضلالت و جهالت، سرگردان و تابع جنود شیطان و عاصی بر حضرت صاحب العصر و الزمان.الله م عجل فرجه و سهل مخرجه بمحمد و آله الطاهرین. 31

آنگاه متن دعای ندبه را (از صفحه 190 تا صفحه 169) آورده، از استاد خود (مرحوم حاج میرزا حسین نوری) نقل فرموده که استاد اعظم، فرموده اند:

مستحب است در روز و شب جمعه خواندن دعای ندبه معروفه، که متعلق است به آن حضرت. و فی الحقیقه، مضامین آن سوزنده دلها و شکافنده جگرها و ریزنده خون از دیدگان کسانی است که اندکی از شربت محبت آن جناب نوشیده اند و تلخی زهر فراقش به کامشان رسیده است. در روز جمعه، بلکه در شب آن نیز - چنانکه در یکی از مزارات قدیمه، که مؤلف آن معاصر شیخ طبرسی صاحب احتجاج است، مروی است - باید خوانده شود. 32

سپس افزوده است:

مؤلف گوید: از جمله خواص خواندن این دعای مبارک آن است که در هر مکانی و موضعی که خوانده شودبا حضور قلب و اخلاص کامل، و ملتفت مضامین عالیه فائقه، و عبارات و اشارات نامیه رائقه آن بودن، توجه و التفات مخصوص حضرت صاحب العصر و الزمان، ارواحنافداه، در آن مکان و محل، بلکه حضور به هم رسانیدن ان حضرت است در آن مجلس. چنانکه در بعض موارد و موارد اتفاق افتاده است.

آنگاه داستانی را از مرحوم ملا زین العابدین سلماسی نقل فرموده است. 33

عالم ربانی شیخ ابراهیم بن محسن کاشانی، (م 1345 ق.) در کتاب ارزشمند «الصحیفة الهادیة و التحفة المهدیه » که با تقریظی از مرحوم آیة الله حاج سید اسماعیل صدر، بیش از یک قرن پیش منتشر شده، متن دعای ندبه را به نقل از باب مزار کتاب بحارالانوار نقل کرده است. 34

نادره زمان، عاشق صاحب الزمان، حاج میرزا محمد تقی موسوی اصفهانی (م 1348 ه ق.) در کتاب شریف «مکیال المکارم » بیش از یکصد دعای ماثور از امامان نور، برای دوران غیبت آن خورشید جهان افروز نقل کرده، از جمله دعای مبارک ندبه را به نقل از علامه مجلسی و محدث نوری آورده است.35

صاحب مکیال علاوه بر کتاب یاد شده، در کتاب «وظیفه مردم در غیبت امام زمان، علیه السلام » نیز به عنوان وظیفه پنجاه و دوم می فرماید:

در روزهای جمعه، عید غدیر، عید فطر و عید قربان، دعای ندبه را که متعلق به آن جناب است و در زادالمعاد مسطور است، با حالت خوش و توجه بخواند. 36

خاتم المحدثین مرحوم حاج شیخ عباس قمی، (م 1359 ق.) در کتاب شریف «مفاتیح الجنان » که در اثر اخلاص مؤلف بزرگوارش در شرق و غرب جهان منتشر است و در خانه هر یک از شیعیان اهل بیت، یک یا چند نسخه از آن یافت می شود، در ضمن اعمال سرداب مقدس و زیارتهای حضرت صاحب الزمان، علیه السلام، دعای شریف ندبه را به نقل از «مصباح الزائر» سید بن طاووس، قدس سره، روایت کرده است.

عاشق پاکباخته حضرت ولی عصر، ارواحنا فداه، مرحوم حاج شیخ محمد باقر فقیه ایمانی، (م 1370ق.) که از77 اثر تالیفی خود،27 مجلد آن را به کعبه مقصود، قبله موعود، حضرت صاحب الزمان، علیه السلام، اختصاص داده، در کتاب پر ارج «فوز اکبر» متن دعای ندبه را (از صفحه 115 تا 125) آورده، بر خواندن آن تاکید فراوان نموده، و انگیزه آن را در سه عنوان بیان فرموده است:

1. برای روشنی چشم انسان با مشاهده جمال آن حضرت.

2. برای رفع هم و غم آن حضرت.

3. به قصد تعجیل در امر فرج. 37

مورخ کبیر، سیدمحسن امین عاملی، مؤلف اعیان الشیعه. (م 1371ق.) متن دعای ندبه را در کتاب «مفتاح الجنات » آورده است. 38

اگر بخواهیم از همه کتب ادعیه و زیاراتی که دعای ندبه را نقل کرده اند یاد کنیم، دامنه سخن طولانی و از حوصله یک مقاله خارج می شود، از این رهگذر دامن سخن فرا می چینیم و بحث گسترده را به فرصتی دیگر موکول می کنیم و علاقه مندان را به آثاری که مستقلا در این رابطه به رشته تحریر در آمده، ارجاع می دهیم. 39

به تجربه ثابت شده که وجود اقدس حضرت ولی عصر، ارواحنا و ارواح العالمین فداه، به مجالس و محافلی که دعای ندبه در آن خوانده می شود، عنایت خاصی دارند، و در برخی از آثار مکتوب به برخی از این عنایتها اشاره شده است و اگر خداوند توفیق دهد تعدادی از آنها را در فرصتی گرد آورده به مشتاقان تقدیم می کنیم، در اینجا فقط اشاره ای کوتاه به فهرست آنها داریم:

1. داستان ملا زین العابدین سلماسی در سرداب مقدس، که صدرالاسلام همدانی آن را نقل کرده است. 40

2. داستان مرحوم آیة الله حاج میرزا مهدی شیرازی که مرحوم علامه قزوینی برای نگارنده نقل فرموده است.

3. داستان مرحوم آیة الله میرجهانی، که نگارنده مکرر از زبان خودشان استماع نموده است.

4. داستان تعدادی از نیکبختان، که مرحوم نهاوندی بدون واسطه از خود آنها نقل کرده است. 41

5. داستان گروه دیگری که مرحوم محدث نوری با سند متصل نقل کرده است. 42

پی نوشت :

الحموی البغدادی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج 1، ص 412.

النوری الطبرسی، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 21، ص 244.

الطهرانی، آغا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 1، ص 194.

الشیخ الطوسی، تهذیب الاحکام، ج 10، ص 35; الاستبصار، ج 4، ص 304 (المشیخه).

الطهرانی، آغا بزرگ، همان، ص 184.

همان.

همان، طبقات اعلام الشیعة، قرن پنجم، ص 182.

نجاشی، رجال، ص 398.

الحلی، حسن بن یوسف [علامه]، ایضاح الاشتباه، ص 266 و287.

همان، رجال، ص 164، خلاصه.

نمازی، شیخ علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج 7، ص 251.

الطهرانی، آغا بزرگ، طبقات اعلام الشیعة، قرن ششم، ص 252.

همان، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 20، ص 324.

همان، طبقات اعلام الشیعة، قرن ششم، ص 253.

اشکوری، فهرست کتابخانه آیة الله مرعشی، ج 13، ص 83.

الطهرانی، آغا بزرگ، الذریعة، ج 20، ص 324.

این اختلاف صفحات مربوط به شماره گذاری است وگرنه نسخه آل البیت تصویری از نسخه مرحوم مرعشی است.

الطهرانی، آغا بزرگ، الذریعة، ج 20، ص 322.

اشکوری، همان، ج 2، ص 68.

ابن طاووس، السید علی، مصباح الزائر، ص 446 -453.

همان، اقبال الاعمال، ص 295.

همان، ص 299.

المجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج 102، ص 104 - 110.

همان، ج 102، ص 110.

المجلسی، محمدباقر، زادالمعاد، ص 486، چاپ سنگی.

همان، تحفة الزائر، بدون شماره صفحه، چاپ سنگی.

همان، ص 2.

صافی گلپایگانی، لطف الله، فروغ ولایت، ص 33.

الکاظمی، سید حیدر، عمدة الزائر، ص 352-359.

النوری، حسین بن محمدتقی، تحیة الزائر، ص 248.

همدانی، علی اکبر [صدرالاسلام]، تکالیف الانام، ص 188.

همان، ص 197.

همان

الفیض الکاشانی، محمدمحسن، الصحیفة الهادیة، ص 75 -89، چاپ سنگی.

الموسوی الاصفهانی، السید محمدتقی، همان، ج 2، ص 93 - 100.

همان، وظیفه مردم در غیبت امام زمان، ص 79.

فقیه ایمانی، محمدباقر، فوز کبیر، ص 118.

امین العاملی، السید محسن، مفتاح الجنات، ج 2، ص 260.

برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: 1- پاسخ ما به گفته ها، مهدوی مرتضوی، سیدمحمد، چاپ 1351ش. قم، 120 صفحه رقعی. 2- تحقیقی درباره دعای ندبه، استادی، رضا، چاپ 1351 ش. قم، 72 صفحه رقعی. 3- فروغ ولایت در دعای ندبه، صافی گلپایگانی، لطف الله، چاپ جدید 1375ش. قم، 148 صفحه رقعی. 4- مدارک دعای شریف ندبه، صبوری قمی، جعفر، چاپ 1977 م. تهران، 40 صفحه. 5- نشریة ینتشر بها انوار دعاء الندبة، رشاد زنجانی، شیخ محمدباقر، چاپ 1351 ش. تهران،56 صفحه رقعی. 6- نصرة المؤمنین، در حمایت از دعای ندبه، عبدالرضا ابراهیمی، چاپ 1352 ش. کرمان، 181 صفحه رقعی. کتابشناسی توصیفی عناوین بالارا در «کتابنامه حضرت مهدی »، ج 1، ص 196 و 224، ج 2، ص 554 و637، 750 و 751 ملاحظه فرمایید. مرحوم آیة الله حاج شیخ محمدباقر صدیقین، متوفای 1414 ه. هفت جزوه، تحت عنوان: «درسهایی از ولایت » منتشر نموده، که یکی از آنها را به دفاع از دعای ندبه اختصاص داد. در مجله وزین و علمی «مکتب اسلام » نیز مقالاتی در این رابطه انتشار یافت. (سال سیزدهم، شماره های 6،7، 8 و9) در این زمینه آثار دیگری نیز چاپ و منتشر شده، که عناوین آنها در «کتابنامه حضرت مهدی، علیه السلام » آمده است. (ج 1، ص 346 - 348)

همدانی، علی اکبر [صدرالاسلام]، همان، ص 197.

نهاوندی، العبقری الحسان، ج 2، ص 101 و 198.

النوری، حسین بن محمدتقی، دارالسلام، ج 2، ص 224.