فلسفه امامت و صفات امام

فلسفه امامت و صفات امام

شش ويژگي به ما عطا شده و در هفت ويژگي از ديگران برتري يافته ايم: علم، حلم، جوانمردي، فصاحت، شجاعت، و محبت در قلب ها به ما عطا شد. و برتري يافتيم به اينكه: پيامبر برگزيدة خدا حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) از ماست، صدّيق از ماست، طيّار از ماست، اسدالله و اسدالرسول از ماست، و سرور زنان جهانيان حضرت فاطمة بتول (سلام الله عليه) از ماست، و دو فرزند اين امت و دو سرور جوانان اهل بهشت از مايند.
شناخت امام
عظمت مقام امامت، ايجاب مي نمايد، كسي كه حائز آن مي شود از بالاترين صفات كمالي برخوردار باشد زيرا امامت، جايگاه راهبري، هدايت و نيابت رسول اللّه(صلی الله علیه و آله و سلم)است. به همين دليل، دربارة كسي كه به اين مقام راه مي يابد، ويژگي هاي ممتازي بيان شده است و لذا هر كس در پي كسب شناخت امام باشد، ناگزير از جست وجوي اين ويژگي هاست و هركس واجد آن باشد، امام خواهد بود و در غير اين صورت، نه.
در كتاب امام مهدي(علیه السلام)؛ ردّي بر مدعيان امامت آمده است:
«... پس ميان ايشان و برادران، پسرعموها و همة خويشاوندانشان تمايزي آشكار قرار داده شده كه به واسطة آن حجت ‍[خدا] از احتجاج شدگان و امام از مأموم بازشناخته مي شود. از جمله اينكه آنان را در برابر گناهان عصمت بخشيده، از عيب ها به دور، از آلودگي ها پاك، و از شبهات عاري ساخته و ايشان را نگاهبانان علم اش، امانتداران حكمت اش و جايگاه سرّش قرار داده و به وسيلة برهان ها حمايت شان نموده است. در حالي كه اگر چنين نبود، همة مردم با هم يكسان بودند و هر كسي مي توانست مدّعي امر خدا باشد»1
اكنون، در ادامه متوني را كه ويژگي هاي جامع امامت را بيان كرده مرور مي كنيم و سرانجام به دو ويژگي ممتاز عصمت و علم خواهيم پرداخت.
صفات امام
حضرت اميرالمؤمنين، امام علي(علیه السلام) در روايتي مي فرمايند:
امامي كه شايستة مقام امامت باشد، نشانه هايي دارد: از جمله اينكه، اول، مي داند كه معصوم از گناه كوچك و بزرگ آن بوده، نيازمند پرسش نشده، در پاسخ گويي به خطا نرفته، سهو و فراموشي نداشته، و به چيزي از امور دنيا سرگرم نمي شود. دوم، عالم ترين انسان ها نسبت به حلال و حرام، اجراي احكام، و امر و نهي خداوند و همة آنچه انسان ها به خدا نياز دارند مي باشد، مردم نيازمند اويند و او از آنان بي نياز. سوم، مي بايد كه شجاع ترين انسان ها باشد، زيرا او گروه (محور) مؤمنان است كه به سوي او بازمي گردند، اگر از فرط خستگي و كندي شكست يابد، همة انسان ها به سبب شكست او، متلاشي شوند. چهارم، مي بايد سخي ترين انسان ها باشد، هر چند همة اهل زمين بخل ورزند؛ چون اگر حرص و آز بر او مستولي شود، نسبت به اموال مسلمين كه تحت اختيار اوست آزمندانه عمل خواهد كرد. پنجم، عصمت از جملة گناهان، كه به وسيلة آن از پيروان كه غير معصوم اند ممتاز شده، زيرا اگر معصوم نبود، از ورود به هلاكت گاه هاي گناهان كشنده و شهوت ها و لذات نفساني، كه مردم در آن واقع مي شوند، ايمن نبود»2
در روايتي از حضرت امام رضا(علیه السلام) در پاسخ به اين سؤال كه:
از چه طريقي ادعاي امامت از كسي كه مدعي آن است، پذيرفته مي شود، فرمودند: «از طريق نصّ و نشانه». سؤال شد: نشانة امام چيست؟ فرمودند:
علم و مستجاب الدعوه بودن3
حضرت امام صادق(علیه السلام) نيز فرمودند:
ده خصلت، از ويژگي هاي امام است: عصمت، نصوص، و اينكه عالم ترين مردمان، پرهيزكارترين شان نسبت به خدا، آگاه ترينشان نسبت به كتاب خدا، جانشين و وصيّ معروف و آشكار (امام پيشين)، و داراي معجزه و نشانه است. ديده اش به خواب مي رود ولي قلبش نمي خوابد، سايه ندارد و از پشت سرش مانند پيشِ رويش مي بيند4
ترديدي نيست كه اين موارد و ديگر ويژگي ها بر امامان دوازده گانه(علیه السلام) پس از رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) منطبق است.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)در روايتي چنين فرمودند:
«خداوند عزوجل به ما، ده خصلت اختصاص داده كه آنها را به احدي قبل از ما عطا نفرموده بود و در احدي غير از ما وجود ندارد: حكم (فرمان الهي)، حلم، علم، نبوت، جوان مردي، شجاعت، ميانه روي، راستي، پاكي و پاك كنندگي، و عفت فقط در ما وجود دارد. و ما كلمة پرهيزكاري، راه هدايت، والاترين نمونه، بزرگ ترين دليل، محكم ترين دست آويز، و ريسمان نيرومنديم. ما كساني هستيم كه خداوند به مودت ما امر فرموده است.
فماذا بعد الحقّ إلاّ الضّلال فأنّي تصرفون؛5
و بعد از حقيقت، جز گمراهي چيست؟ پس چگونه (از حق) بازگردانده مي شويد؟»6
از امام اميرالمؤمنين(علیه السلام) نيز روايت شده كه فرمودند: «ما اهل بيت، درخت نبوت، جايگاه رسالت، مورد آمدو شد ملائكه، خانة رحمت و معدن علم ايم»7
در خطبة امام زين العابدين(علیه السلام) در مجلس يزيد، آن حضرت فرمودند:
شش ويژگي به ما عطا شده و در هفت ويژگي از ديگران برتري يافته ايم: علم، حلم، جوانمردي، فصاحت، شجاعت، و محبت در قلب ها به ما عطا شد. و برتري يافتيم به اينكه: پيامبر برگزيدة خدا حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)از ماست، صدّيق از ماست، طيّار از ماست، اسدالله و اسدالرسول از ماست، و سرور زنان جهانيان حضرت فاطمة بتول (سلام الله عليه) از ماست، و دو فرزند اين امت و دو سرور جوانان اهل بهشت از مايند8
اين صفات كماليه در هر يك از امامان(علیه السلام)به يك ميزان قرار دارد، هر چند در بعضي از ايشان، چند صفت بارزتر از ساير آنهاست، و اين به دليل وجود اسباب و ظروف زماني و مكاني است.
از حضرت صادق(علیه السلام) روايت شده كه فرمودند: «ما در امر (امامت)، فهم، و حلال و حرام در يك مسير قرار داريم، اما رسول خدا و حضرت علي (عليهما السلام) از فضايل ممتازي برخوردارند»9
علامه سيد محسن امين دربارة فضايل امامان(علیه السلام) مي نويسد:
مناقبي كه ما براي هر يك از امامان(علیه السلام) بيان كرديم، با مناقب امام ديگر تفاوت دارد. البته معناي اين سخن آن نيست كه منقبتي كه ويژة يكي از امامان(علیه السلام)است در وصف امام ديگر صادق نباشد، زيرا هر يك از ايشان در همة مناقب و فضايل مشترك بوده، و نور و سرشت و احدي دارند و كامل ترين اهل زمان خويش در همة صفات والا و برتراند. اما به دليل اينكه شرايط و مقتضيات زمان متفاوت است، ظهور آن ويژگي ها نيز تفاوت مي كند. به عنوان مثال، ظهور صفت شجاعت در اميرالمؤمنين و فرزند آن حضرت، امام حسين(علیه السلام)، مانند ظهور آن در بقية ائمه(علیه السلام) نيست زيرا شجاعت امام علي(علیه السلام) از طريق جهاد به همراه رسول اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) و نبرد با ناكثين، مارقين و قاسطين در ايام حكومت شان و شجاعت امام حسين(علیه السلام)در واقعة كربلا كه در آن به ايستادگي در برابر ظالمان امر نمود، ظهور يافت. ولي آثار شجاعت ساير ائمه(علیه السلام)به صورت آشكار بروز و ظهور نيافت زيرا ايشان مأمور به صبر و مدارا بودند و همگان بر اين امر متفق اند كه آنان شجاع ترين مردم زمان خود بوده اند. همچنين آثار علم در حضرات باقر و صادق(علیه السلام) بيش از ساير امامان(علیه السلام)، به دليل از بين رفتن شرايط خفقان، ظهور يافت. زيرا اين دو امام همام، در پايان حكومت رو به اضمحلال اموي و ابتداي حكومت نوپاي عباسي مي زيستند و همگان متفق اند كه عالم ترين افراد زمان خود بودند. لذا آثار كرم و سخاوت، كثرت صدقات و آزاد كردن بندگان در ايشان بارزتر از ساير امامان(علیه السلام)است، كه ممكن است دليل آن بسط يد اين دو امام يا فزوني تعداد نيازمندان در سرزمين ايشان باشد. علاوه بر اين عبادت اين امامان(علیه السلام) نيز بارزتر و آشكارتر از سايران بوده است، بنابر برخي از موجبات و متقضيات همچون، اندك بودن اطلاع مردم از حالات ديگر امامان، يا كوتاه بودن حيات دنيوي آنان و نظاير اين دلايل در حالي كه همگي عابدترين افراد دوران خود بوده اند.
يا اينكه آثار حلم و بردباري در بعضي از ايشان آشكارتر از ديگران بوده، به دليل فراواني ابتلاءات و انواع آزار و اذيت ها نسبت به آنان كه موجب بروز حلم انسان حليم مي شود، در حالي كه همه ايشان حليم ترين افراد زمان خود بوده اند. و همچنين ديگر مقتضيات و ويژگي ها»10
و جهانيان به وجود صفات كماليه در ائمه اطهارگواهي داده، و حتي دشمنانشان آن را تأييد كرده اند. « الفضل ما شهدت به الأعداء؛ فضيلت و برتري آن است كه مخالفان و دشمنان نيز به آن گواهي دهند». هرچند تلاش هاي فراواني از سوي دشمنانشان صورت گرفت تا به ويژگي ناشايستي در وجود ايشان دست يابند اما نتوانستند. به منظور آگاهي از شهادت دشمنان بر فضايل اهل بيت(ع) مي توان به كتاب هاي تاريخ و سيره مراجعه كرد كه مملو از آنهاست.
 سيد حسين نجيب محمّد
مترجم: ابوذر ياسري
1.كلمة الإمام المهدي(ع)، ص 231.
2.محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمة.
3.عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 216.
4.شيخ صدوق، الخصال، ص 428.
5.سورة يونس (10)، آية 32.
6.شيخ صدوق، همان.
7.همان، ص 167.
8.همان، ص 168.
9.كليني، اصول كافي، ج 1، ص 275.
10.امين، سيد محسن، اعيان الشيعه، زندگي امام صادق(ع).
منبع اصلی: 
صفات امام ،ماهنامه موعود شماره 86