درآمدی بر تاریخ پس از ظهور

واقعة والای ظهور، با سخنان امام مهدی(ع) در بین رکن و مقام آغاز می گردد. سیوطی از امام محمد باقر(ع) روایت کرده است: «مهدی شب هنگام در مکه ظهور کند؛ در حالی که پرچم، پیراهن، شمشیر، نشانه ها، نور و بیان رسول خدا(ص) همراه اوست. چون نماز عشا را بخواند با صدای بلند ندا دهد…

سخن از «تاریخ پس از ظهور»، به همان اندازه که جالب توجه، مهم و درس آموز است، به همان اندازه نیز پُرچالش و لبالب از نادانسته هاست؛ زیرا تنها منبع آگاهی از آن، روایات اندکی است که به گشودن روزنه ای محدود در برابر دیدگان ما بسنده کرده و تنها خطوطی کلی از کتاب سعادت آدمی را واسپس ظهور منجی کل(ع) ترسیم نموده است. این روایات در مواردی، دارای مشکلات و کاستی هایی از قبیل: نمادین و رمزی بودن، کلّی گویی، وجود گسست در نقل زنجیرة حوادث و… می باشد.

با همة این اوصاف، در این مقال برآنیم تا به شکلی فشرده و مجمل از «تاریخ پس از ظهور» بگوییم. آنچه در پی می آید گزارشی گذرا از کتابی تحت همین عنوان است. این کتاب نسبتاً قطور، تألیف شهید آیت الله سید محمد صدر می باشد که ترجمة آن در سال ۱۳۸۴ به قلم راقم این سطور، توسط مؤسسة فرهنگی موعود چاپ و منتشر گردیده است.

این کتاب در سه بخش، با این عناوین سامان یافته است: ۱٫ نشانه ها و مقدمات ظهور، ۲٫ حوادث دوران ظهور و برپایی دولت جهانی امام مهدی(ع) تا وفات (شهادت) آن حضرت، ۳٫ جهان پس از امام مهدی(ع).

در اینجا به رئوس مهم ترین مطالب بخش های دوم و سوم خواهیم پرداخت.

واقعة والای ظهور، با سخنان امام مهدی(ع) در بین رکن و مقام آغاز می گردد. سیوطی از امام محمد باقر(ع) روایت کرده است: «مهدی شب هنگام در مکه ظهور کند؛ در حالی که پرچم، پیراهن، شمشیر، نشانه ها، نور و بیان رسول خدا(ص) همراه اوست. چون نماز عشا را بخواند با صدای بلند ندا دهد: ای مردم به یادتان می آورم لحظه ای را که در برابر پروردگارتان خواهید ایستاد. خداوند حجّت ستاند، پیامبران را برانگیخت، کتاب را فرستاد، به شما فرمان داد که چیزی را شریک او نگیرید و بر طاعت خدا و رسولش محافظت نمایید. آنچه را که قرآن زنده ساخته، زنده بدارید و آنچه را که بر آن خط بطلان کشیده بمیرانید. در مسیر هدایت یار و یاور یکدیگر باشید و در راه تقوا نیز کمک کار هم؛ که نابودی جهان نزدیک شده و بانک وداعش بلند گردیده است: «من شما را به سوی خدا و رسول و عمل به کتاب او و به ریشه کن ساختن باطل و احیای سنت دعوت می نمایم». علامه مجلسی از امام علی بن الحسین(ع) نقل کرده است که فرمود: «امام(ع) به پا خاسته و می گوید: ای مردم من فلانی پسر فلانی ام؛ من فرزند پسر رسول خدایم. شما را به آنچه پیامبر فراخوانده، دعوت می کنم. در این هنگام] گروهی به او حمله ور می شوند تا به قتلش رسانند امّا سیصد و اندی نفر به یاری اش قیام کرده، مانع از آن کار می شوند». در حدیث دیگری امام محمد باقر(ع) فرمود: او (امام مهدی(ع) به مسجدالحرام می آید و چهار رکعت نماز در مقام ابراهیم به جای می آورد؛ سپس به حجرالاسود تکیه می زند و حمد و ستایش خدای را به جای می آورد و از پیامبر(ص) یاد نموده، بر او درود می فرستد و سخنانی می گوید که هرگز کسی چنان سخنانی نگفته است…» آن حضرت در روایتی دیگر، بخش های دیگری از سخنان امام مهدی(ع) را متذکر می شوند: «… شما را به خدا سوگند می دهم هر که سخن مرا می شنود به دیگران نیز برساند… ما را یاری کنید و از ما در برابر ستمگران حمایت کنید؛ به ما ستم شده و از شهرهایمان رانده شده ایم و حقّ ما ستانده شده است…» آن حضرت همچنین فرمود: «… نخستین جملة او این آیه است: «بقیـالله خیرٌ لکم إن کنتم مؤمنین» پس می فرماید: من بقیـالله در زمین هستم...». 

پس از آنکه امام(ع) سخنانش را به پایان می رساند، یارانش با او بیعت می نمایند. در روایات، نخستین بیعت کننده، جبرئیل(ع) معرفی شده است. در روایت آمده است: «خداوند جبرئیل را به سوی مهدی می فرستد. او از امام می پرسد: به چه دعوت می کنی؟ امام پاسخش را می دهد. جبرئیل می گوید: من نخستین بیعت کننده ام، دستت را پیش آور. پس از این، سیصد و اندی نفر به نزدش آمده، بیعت می کنند...» دربارة مفاد این بیعت، از روایات استفاده می شود که امام(ع) با آنها براساس امری جدید و کتابی جدید که بر عرب سخت می آید، بیعت می نماید.

از امام امیرالمؤمنین(ع) روایت شده است که «آن حضرت از یارانش بیعت می ستاند که هرگز دزدی نکنند، زنا ننمایند، مسلمانی را دشنام ندهند، بی گناهی را نکشند، پرده حرمت انسان ها را ندرند... طلا و نقره و گندم و جو را نیندوزند، بدانچه نمی دانند گواهی ندهند، به کم دنیا قناعت کنند و... در برابر، او نیز بر خویشتن تعهداتی را می پذیرد: از راه آنها برود، همان طور بپوشد که آنها می پوشند، هر آنچه آنها سوار می شوند، سوار شود... به کم راضی باشد... و برای خود نگهبان در دربانی نگمارد. سیوطی ماجرای بیعت را از ابن مسعود چنین نقل می کرده است: «او (مهدی) در بین رکن و محبّت او را در دل مردم می افکند و با گروهی که شیران روز و زاهدان شب اند همراه می شود».

دربارة خصوصیات و ویژگی های یاران امام مهدی(ع)، روایات بسیاری رسیده است. به عنوان نمونه ابن مسعود روایت شده است که پیامبر(ص) فرمود: «من به نام آنها (یاران مهدی) و پدرانشان و رنگ هایشان از هر کس دیگری] آگاه ترم. آنها در آن روزگار بهترین سواران روی زمین هستند». در حدیث از ام سلمه نقل شده است که آن حضرت(ص) فرمود: «مؤمنان واقعی شام و گروه هایی از عراق به نزد او می آیند و با وی در بین رکن و مقام بیعت می نمایند». محمد بن حنفیه گوید: «نزد علی بن ابی طالب بودیم. مرد از او دربارة مهدی پرسید، حضرت فرمود: … پس از ظهور، خداوند گروهی از یاران پراکنده او را همچون ابرها برایش جمع می کند و دل هایشان را با یکدیگر الفت می دهد. آنها نه از کسی هراس دارند و نه به کسی دل خوش اند. تعداد آنها به شمار اصحاب پیامبر در جنگ بدر می باشد و نیز به تعداد اصحاب طالوت که به همراه او از نهر آب عبور کردند…» قندوزی از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل کرده است که آن دو بزرگوار در تفسیر آیة شریفه «و لئن أخّرنا عنهم العذاب إلی أمّـٍ معدودةٍ»،1 امت معدوده را همان اصحاب مهدی(ع) در آخرالزمان دانسته اند که سیصد و سیزده نفرند که همگی در یک زمان مانند ابرهای پراکندة پاییزی گرد هم می آیند. در خبری از امام علی(ع) نقل شده است: «آنها گروهی هستند که همچون ابرهای پراکندة پاییزی در آخرالزمان گرد هم می آیند... به خدا سوگند فرماندة آنان را می شناسم و محلّ فرودشان را می دانم... آنان جوان اند و پیری در میان آنها نیست مگر به اندازة سرمه در چشم یا نمک در غذا». حلقة نخست یاران امام مهدی(ع)، سیصد و سیزده نفراند و البته به همین تعداد، محدود نخواهند ماند. شیخ صدوق روایت کرده است: «مردی کوفی از امام صادق(ع) پرسید: چند نفر به همراه قائم قیام خواهند کرد؟ چون برخی می گویند شمار آنها به تعداد جنگ جویان بدر (سیصد و سیزده نفر) است. حضرت پاسخ فرمود: او جز با گروه نیرومندان (اولوالقوة) قیام نخواهد کرد و آنها کمتر از ده هزار نفر نیستند». در حدیثی دیگر آن حضرت فرمود: «مهدی پس از بیعت سیصد و سیزده نفر، در مکه باقی می ماند تا که شمار یارانش به ده هزار نفر برسد، سپس از آنجا به مدینه می رود». امّا دراین باره که یاران خاصّ امام(ع) از کدام سرزمین ها هستند، در روایت ها به چهار دسته برمی خوریم: ۱٫ مؤمنان واقعی شام و نیکانی از عراق، ۲٫ مردمی از شرق، ۳٫ گروهی غیر عرب. سیوطی از علی بن ابی طالب(ع) روایت کرده است: «خوشا طالقان! زیرا خداوند را در آنجا گنج هایی است که از جنس طلا و نقره نیستند؛ بلکه مردانی در آنجا هستند که خداوند را آنچنان که شایستة اوست پرستش می کنند. آنان یاوران آخرالزمانی مهدی می باشند».

زنجیرة پیروزی های امام مهدی(ع) از همان شب ظهور آغاز می شود. امامیه و عامه روایاتی را به این مضمون نقل کرده اند که: «خداوند کار مهدی ما اهل بیت را در شبی اصلاح می فرماید». در حدیثی دیگر، امام جواد(ع) این اصلاح یک شبه را به کار موسای کلیم همانند کرده است تا پاره ای آتش برای خانواده اش برگیرد و آنجا بود که به پیامبری برگزیده شد. 

برخی روایات این واقعه را یکی از حلقات زنجیرة وقایع پس از ظهور برشمرده اند. در روایتی که علامه مجلسی از امام باقر(ع) نقل کرده است، آن حضرت پس از بیان حوادث ظهور و تجمع یاران امام مهدی(ع) و بیعت آنها، از لشکرکشی سفیانی و فرو رفتن لشکرش در حدّ فاصل مکه و مدینه، به نام «بیداء» خبر می دهد.

شیخ مفید از امام باقر(ع) نقل کرده است که فرمود: «گویی قائم را در نجف کوفه می بینم که از مکه با حمایت پنج هزار فرشته، در حالی که جبرئیل از سمت راست، میکائیل از سمت چپ و مؤمنان در پیشاپیش او در حرکت اند، به آنجا آمده است». در روایت دیگری آن حضرت از ورود امام مهدی(ع) به کوفه خبر می دهند در حالی که سه جریان سیاسی در آن شهر با یکدیگر اختلاف پیدا کرده اند. امام مهدی(ع) بر فراز منبر قرار می گیرد و سخن آغاز می کند. در آن حال مردم آنچنان می گریند که نمی فهمند امام(ع) چه می گوید. شیخ طوسی روایتی را بدین مضمون نقل می کند: «مردم در دومین جمعه از آن حضرت می خواهند تا پشت سرش نماز جمعه بخوانند و بلافاصله اضافه می کنند: ولی این مسجد گنجایش ما را ندارد. امام(ع) در پاسخ می فرماید: «این خواستة شما را پیگیری خواهم کرد». آنگاه به سوی نجف می رود و حدّ و مرز مسجد را مشخص می سازد که با طراحی و تعبیة هزار در، گنجایش مردم را داشته باشد. در روایات آمده است: «پس از ورود امام به کوفه، همگی مؤمنان به آن شهر و اطراف آن کوچ می کنند و امام(ع) آنجا را منزل خویش قرار می دهد. مفضل بن عمر گوید: «به امام صادق(ع) عرض کردم: آقای من، خانة مهدی و محل اجتماع مؤمنان کجا خواهد بود؟ فرمود: مرکز دولت او کوفه است؛ محل صدور احکام و فتوای او در مسجد جامع آن و محل نگهدرای بیت المال و تقسیم غنایم، مسجد سهله است. محل خلوت کردن او برای نیایش و اعتکاف تپه های سفید نجف است.

کوفه، نقطة آغازین حرکت جهانی امام مهدی(ع) است. از آنجاست که ایشان به همراه یاران خاصّش، حرکت مسلحانة خود را آغاز می نماید. باز از مفضل بن عمر بشنویم که از امام صادق(ع) نقل کرده است: «گویی قائم را می بینم که روی منبر مسجد کوفه نشسته و گردش را سیصد و سیزده نفر به شمار جنگجویان بدر گرفته اند، آنان پرچمداران و فرماندهان سپاه قائم و حاکمان خداوند در زمین هستند». امام محمد باقر(ع) در روایتی دیگر ما را به تماشای افقی دورتر می برند آنجا که می فرماید: «گویی یاران قائم(ع) را می بینم که بر شرق و غرب جهان چیره و مسلط شده اند و چیزی نیست جز آنکه فرمانبر آنهاست».

در حدیث دیگری پیامبر خدا(ص) گسترة حکومت امام(ع) را به وسعت حکومت ذوالقرنین تشبیه فرموده است. نعمانی از امام محمد باقر(ع) چنین نقل کرده است: «وقتی قائم آل محمد(ص) ظهور کند... خداوند دروازه های روم، چین، ترک، دیلم، سند، هند، کابل شاه و خزر را به روی او خواهد گشود...» این گستره، تمام نقاط کرة زمین را در بر می گیرد؛ چنان که در روایات آمده است: دین محمد به دست قائم] به هر جایی که شب و روز می رسد، خواهد رسید و شهری نخواهد ماند جز آنکه در آن بانگ لا إله إلّا الله، صبحگاهان و شامگاهان ندا می شود. 

۱٫ بسیار پایدارند؛ زیرا به هر یک نیروی چهل مرد داده شده است.

۲٫ قلب آنها سخت تر از پاره های فولاد است.

۳٫ از شمشیر برنده تر و از نیزه تیزترند.

۴٫ تا خداوند راضی نگردد، دست از پیکار برنمی دارند.

۵٫ زاهدان شب و شیران روزند.

فضیل بن یسار در حدیثی طولانی از امام صادق(ع) آورده است: یاران مهدی، مردانی پولاددل اند و همة وجودشان یقین به خداست، مردانی سخت تر از صخره ها که اگر به کوه ها روی آرند، آن را از جای برکنند. پرچم پیروزمند آنان به هر شهری روی نهد، آنجا را به سقوط وامی دارد گویی آن مردان، عقابان تیزچنگال اند که بر مرکب ها سوار شده اند. آنان، او (مهدی) را در میان می گیرند و جان خویش را در جنگ ها پناه او می سازند و هر چه را اشاره کند با جان و دل انجام می دهند. در میانشان مردانی اند که شب هنگام نخوابند و قرآن و مناجاتشان، چون صدای زنبوران عسل باشد و تا بامداد به عبادت خداوند بایستند و پس از آن سوار بر مرکب ها باشند. زاهدان شب و شیران روز، آنان گوش به فرمان امام خویش و چون مشعل های فروزان اند. دل های منور آنان بسان قندیل های نور در سینه هایشان آویخته است. این مردان تنها از خدا می ترسند و فریاد لا إله إلّا الله آنها بلند است و همواره در آرزوی شهادت در راه خدایند. شعارشان «یالثارات الحسین» است. به هر سو روی آورند، ترس از آنها، پیشاپیش در دل مردمان افتد. این خداجویان، دسته دسته، برای خداوند (یا امام خود) روی آرند و خداوند به دست آنان امام حق را یاری نمایند.

۱٫ بهره گیری از اصل غافلگیری: پیامبر خدا(ص) دراین باره فرموده اند: «مَثَل ظهور همچون قیامت است که جز خداوند هیچ کس آن را به موقع خود آشکار نمی سازد. این حادثه بر آسمان ها و زمین گران است و جز ناگهان به شما نمی رسد».

۲٫ وحشت زدگی دشمنان: در روایات می خوانیم: «قائم ما اهل بیت، با رعب و ترس در دل دشمنان یاری می شود و با نصرت الهی حمایت می گردد».

۳٫ عنایت امام(ع) به مشترکات اسلامی: این موضوع به ویژه در آغاز حرکت و انقلاب مهدوی، امری اساسی برای آماده سازی فضای کلی به نفع ایشان و به دست آوردن پایگاه مردمی است تا بتواند از این پایگاه، دولت حق و عدل را بنیان نهد. به عنوان مثال ایشان شعار جنگ های پیامبر(ص) را برمی گزیند.

۴٫ یاری فرشتگان: عامه (اهل سنت) از امام علی بن ابی طالب(ع) نقل کرده اند:

«خداوند او (امام مهدی) را با هزار فرشته که بر چهره و پشت دشمنان می زنند، یاری می کند». امامیه نیز روایات نسبتاً مفصلی را در توصیف آن فرشتگان نقل کرده اند و در برخی از آنها، تعداد این فرشتگان سیزده هزار و سیصد و سیزده نفر اعلام شده است.

نخستین جنگی که سپاه امام(ع) در آن وارد می شود، جنگ با سفیانی است. این نبرد با پیروزی لشکریان بقیـالله الاعظم(ع) و تصرف عراق، بلکه همة مناطق زیر سلطه سفیانی که دست کم سوریه و عراق را شامل می شود، پایان خواهد پذیرفت. این نبرد، هشت ماه به طول خواهد انجامید. از حسین بن علی(ع) روایت شده است که به بشر بن غالب اسدی فرمود: «ای بشر، بقای قریش دیگر چه سودی دارد؟! هنگامی که مهدی قائم قیام کند، پانصد نفر از آنها را می آورد و گردن می زند. پس پانصد نفر دیگر را می آورد و حبس می کند تا گردن بزند. عرض کردم: خداوند کارتان را اصلاح فرماید، آیا این همه را گردن می زند؟ امام(ع) فرمود: آری، رهبر آن گروه (سفیانی) نیز در میان آنهاست». نیز از حضرت باقر(ع) نقل شده است: «اگر می دانستند که قائم پس از ظهورش چه کشتاری به راه می اندازد، بیشترشان دوست می داشتند که او را نمی دیدند. او این کار را از قریش آغاز می کند. از آنها جز شمشیر نمی گیرد و نمی دهد؛ تا آنجا که بسیاری می گویند: این شخص از خاندان پیامبر نیست زیرا اگر چنین بود بر ما رحمت می آورد». 

از روایات چنین استفاده می شود که امام مهدی(ع) سرزمین های غیراسلامی را بدون خونریزی و کشتار آزاد خواهند کرد و رومی ها خود، دروازة شهرهایشان را به روی آن حضرت خواهند گشود.

در روایتی، امام صادق(ع) از سیزده شهر و منطقه یاد می کند که مردمان آن با قائم(ع) خواهند جنگید. همچنین امام باقر(ع) می فرماید:

«صاحب این امر هرگاه قیام نماید، چونان رسول خدا(ص) ـ بلکه بیشتر ـ از دست مردم اذیت و آزار می کشد».

مأموریت امام(ع) تحقق عدالت و تثبیت آن در سطح جهان است و لذا باید مدت حضور ایشان در رأس حکومت برای نیل به چنین مقصودی کافی باشد. دراین باره مفاد روایات با یکدیگر متفاوت است تا آنجا که محققان را دچار سردرگمی ساخته است. این روایات بر دو گونه اند: شماری از آنها مدت حاکمیت امام(ع) را ده سال یا کمتر دانسته اند و شماری دیگر بیشتر از ده سال. البته روایات دستة نخست، شهرت بیشتری دارند و مؤلف شهید(ره) در تحلیلی مبسوط، همان را ترجیح داده است.

مهم ترین مؤلفه ایدئولوژی دولت مهدوی، امر جدید و کتاب جدیدی است که آن امام(ع) خواهد آورد. دراین باره امامیه روایات متعددی را نقل کرده است. امام محمد باقر(ع) فرمود: «قائم آل محمد(ص) که ظهور نماید… امری جدید، سنّتی جدید و قضاوتی جدید را که بر عرب سخت می آید، برپا خواهد نمود». بدیهی است عباراتی هم چون امر جدید، سنّت جدید، قضاوت جدید، نیروی جدید و دعوت جدید، نه به این معناست که امام عصر(ع) مردم را به دین جدید دعوت می نماید؛ همچنان که بسیاری چنین نداشته اند. نویسنده شهید در اینجا نیز به طور مستوفی، برای ارائه برداشتی صحیح و فراگیر از این روایات، به تلاشی درخور پرداخته است.

نگارنده در اینجا به سه نوع ضمانت می پردازد:

۱٫ ضمانت های موجود در سطح جامعه، ۲٫ ضمانت هایی که از ویژگی های شخصیتی امام مهدی(ع) سرچشمه می گیرد، ۳٫ ضمانت هایی که از خصوصیات یاران آن حضرت ناشی می شود.

آن مردان الهی، پست های کلیدی حکومتی را با هدایت و نظارت حضرت ولی عصر(ع) بر عهده می گیرند. مؤلف شهید، پس از نقل روایاتی دراین باره به ذکر روایاتی منسوب به علی بن ابی طالب(ع) می پردازد که به طور مبسوط نام و شهر یاران خاص امام مهدی(ع) در آن آمده است و سپس به نقد و ردّ این روایت می پردازد. به طور کلی از روایات دیگر چنین برمی آید که سیصد و سیزده نفر یار خاصّ حضرت ولی عصر(ع) در آغاز قیام، سمت فرماندهی نظامی را بر عهده دارند و بعداً همان ها، فرماندارانی خواهند شد که به مناطق مختلف جهان گسیل می شوند. روشن ترین دلیل بر این مطلب، این تعبیر روایی است: «هم الحکام و القضاة و الفقهاء».

مؤلف پس از بیان ثمرات این آزمون، به شرح تفاوت های آن با آزمون های الهی در دوران غیبت می پردازد. هدف از آزمون های پس از ظهور، تربیت ریشه ای همة انسان ها، چه حاکمان و چه دیگران، به منظور پدید آمدن جامعه ای کاملاً عدالت محور یعنی همان «جامعة معصوم» می باشد. دراین باره روایت های زیادی رسیده است.

سخن از این روش ها به دلیل عدم اطلاع از جزئیات آن، بحثی اجمالی خواهد بود؛ زیرا بررسی همه جانبه آن نیازمند آگاهی کامل از عمق بینش و بصیرتی است که امام مهدی(ع) در سراسر جهان پدید می آورد. در نتیجه تفصیل این بحث در عرصه ظهور روشن می گردد و تنها به طرح عناوین کلی و روش های قابل درکی که مطابق با اصول کلی اسلامی است، بسنده کرده است. نویسنده در ادامه به بیان برخی روایات و نقد و بررسی آنها می پردازد.

نویسنده در آغاز این فصل نوشته است: چه بسا آگاهی کامل از جزئیات این دستاوردها برای کسی که پیش از دوران ظهور می زید، هرچند از نبوغ سرشاری نیز برخوردار باشد، غیرممکن نماید؛ ولی باید کوشید به مدد اصول کلی اسلامی و نیز روایت هایی که دربارة دستاورهای دولت جهانی مهدوی به دست ما رسیده است، از برخی از این دستاوردها مطلع گردیم. پس نویسنده روایات متعددی را از طریق عامه و امامیه در دو بخش مجزا می آورد. کثرت این اخبار بیان گر اهتمام فراوان پیشوایان اسلام به بیان ویژگی ها و اقدامات دولت امام مهدی(ع) است؛ زیرا تشکیل آن دولت، تبلور همة تلاش ها، رنج ها و جان فشانی های آنان و میوة پاک اخلاص ایشان می باشد. به هر روی، این فصل یکی از خواندنی ترین فصل های کتاب است.

در این فصل نیز با ذکر روایاتی از امامیه و عامه، به تحلیل و بررسی این موضوع پرداخته شده است. این فصل نیز یکی از فصل های جذاب و خوش خوان کتاب است.

در این فصل، مؤلف با ذکر روایاتی به واقعة رحلت امام مهدی(ع) می پردازد و دربارة رحلت یا شهادت ایشان به بحث می نشیند. در روایتی از رسول خدا(ص) نقل شده است: «پس از مهدی(ع) خیری در زندگی دنیا نیست».

سومین و آخرین بخش کتاب به موضوع «جهان پس از مهدی» اختصاص دارد. این بخش نیز حاوی دو گفتار است؛ نخست: ویژگی های دولت و جامعه پس از امام، دوم: برپایی قیامت در زمان انسان های شرور و تبه کار. در گفتار نخست، دو نظریه مورد بررسی و کاوش قرار گرفته است: ۱٫ رجعت و بازگشت امامان معصوم(ع) به دنیا و تداوم حکومت جهانی، ۲٫ حکومت اولیای صالح که بحث نو و بدیعی است. در گفتار دوم به ذکر روایات منقول در منابع امامیه و عامه و نیز نقد و بررسی آنها پرداخته شده است.

ماهنامه موعود شماره ۹۷ حسن سجادی پور