اسناد و منابع دعای سلامتی امام زمان (ع)
منابع دعای سلامت
از قرنهای گذشته تاکنون علما و محدثان بزرگ شیعه، این دعای شریف را در متون اولیه و کتب معتبر به مناسبت اعمال شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان ثبت و ضبط کردهاند. این منابع براساس تقدم، تاریخ و زمان عبارتند از:
1. ثقةالاسلام ابوجعفر محمدبنیعقوب اسحاق کلینی(رحمه الله)
شیخ کلینی (م 329هـ .ق) در کتاب ارزشمند کافی این دعا را از محمدبنعیسی نقل فرموده است. این کتاب از قدیمیترین و معتبرترین کتابهای حدیثی شیعه به شمار میآید که در عصر غیبت صغرا تألیف شده است.
2. شیخالطائفه ابوجعفر محمدبنحسن الطوسی(رحمه الله)
شیخطوسی (م 460هـ .ق) در دو کتاب ارزشمند تهذیبالاحکام و مصباحالمتهجد و سلاحالمتعبد، این دعا را نقل فرمودهاند. ایشان که به «بزرگ شیعه» لقب گرفتهاند، صاحب دو کتاب تهذیب و استبصار از چهار کتاب معتبر شیعه هستند. کتاب ارزشمند مصباحالمتهجد ایشان در زمینه دعا از کتابهای بسیار معتبر شیعه در این باره است که برگرفته از متون روایات و احادیث است و از زمان نگارش تا به حال مورد توجه علما و مردم بوده است.
3. محمدبنجعفربنعلی بن جعفر مشهدی حائری(رحمه الله)؛
ابن مشهدی از علمای بزرگ شیعه است که قبل از 580 قمری دیده از جهان فروبست. ایشان در کتاب ارزشمند المزار الکبیر، این دعا را ذکر کردهاند. در طول هشت قرنی که از تألیف آن میگذرد، همواره بزرگان شیعه بدان اعتماد و استناد کردهاند.
4. رضیالدین علیبنموسیبنطاووس حلی(رحمه الله)؛
سید بن طاووس (متوفای 664ق) در دو کتاب این دعای شریف را ذکر فرموده است:
الف) الاقبال بالاعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة؛
ب) فلاح السائل.
این آثار سودمند جایگاه ویژهای نزد علمای شیعه دارد، کتابهایی درباره دعا که بعد از ایشان تألیف شده وامدار این آثار است.
5. شیخ تقیالدین ابراهیم بن علی بن الحسن بن محمد العاملی الکفعمی(ره)؛
شیخ کفعمی (متوفای 900ق) نیز در دو اثر از آثار گرانبهایش این دعای شریف را ذکر فرموده است:
الف) جنة الامان الواقعیة و جنة الایمان الباقیة، مشهور به مصباح.
ب) بلد الامین.
ایشان در مقدمه کتاب مصباح مینویسد:
این کتاب را از کتابهای مورد اعتماد جمعآوری کردم که باید به ریسمان محکم آنها چنگ زده شود، و آن را به گونهای مرتب کردم که خوانندة آن را به بالاترین درجات وصول به حق برساند.
این کتاب مشتمل بر دعاهای پربهایی است که همواره علمای شیعه در قرون متمادی تا عصر حاضر آن را تأیید کردهاند.
6. الشیخ الجلیل حسنبنسلیمان الحلی(رحمه الله).
شیخ حسنبنسلیمان حلی (متوفای قرن نهم) در کتاب مختصر بصائر الدرجات، این دعا را نقل کرده و برخی از بخشهای آن را شرح داده است.
با توجه به منابع یاد شده، ارزش و اهمیت این دعا کاملاً روشن مینماید، اما برای اتقان بیشتر، بحث سندی این دعا را نیز مطرح میکنیم.
سند
سند این دعا در کتاب کافی این گونه است: «محمد بن عیسی باسناده عن الصالحین(علیهم السلام)». در کتاب تهذیب به جای «صالحین»، «صادقین» آمده و در کتاب اقبال همین سند با طریق خودش ذکر گردیده است. بنابراین، برای صحت سند و سلامت این روایت، دو شیوه معمول را که مبنای علماست، آورده میشود و در ادامه علل صحت این روایت ذکر میگردد:
الف) حجیت خبر ثقه
محمدبنعیسی در سند 1092 روایت، راوی به شمار آمده که مشترک بین چند نفر است. ولی فرد مشخص این روایت یعنی محمدبنعیسیبنعبیدبنیقطین، 163 روایت نقل کرده است. ایشان از شاگردان و اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی و امام عسکری(علیهم السلام) به شمار میآید که در کتب رجالی از او به بزرگی و عظمت و عدالت یاد کردهاند. اما این روایت به طور مرسل ذکر گردیده است.
ب) حجیت خبر موثوق به
بیشتر عالمان شیعه به حجیت خبر «موثوق به» معتقدند. مرحوم محقق همدانی(رحمه الله) مینویسد:
ملاک در عمل به روایات نزد ما، اتصاف روایت به صحت اصطلاحی نیست، وگرنه خبری وجود ندارد که به استناد آن بتوانیم عدالت راویان آن را بهطور قطع اثبات کنیم. بلکه ملاک وثاقت راوی، یا وثوق به صدور روایات به واسطة قرینههای خارجی از روایت است که بیشتر به گونه همان تدوین روایت در کتب اربعه خواهد بود و یا گرفته شدن روایت از اصول معتبره، به شرط توجه اصحاب به آن روایت و عدم اعراض.
از تعبیر به «عندنا» روشن میشود که بیشتر شیعیان برای عمل به یک روایت، تنها به خبر «ثقه» بسنده نمیکردند بلکه اخبار «موثوق به» نیز حجت به شمار میآمد و میشد به آن عمل کرد.
وحید بهبهانی(رحمه الله)، استاد و پرچمدار اصولیان و مجتهدان در این باره مینویسد:
مبنای سختگیری در پذیرش روایات (حجیت خبر ثقه)، برخلاف مبنای پذیرفته شدة عالمان، فقیهان و محققان شیعه است؛ چرا که اکثر آنها به حجیت خبر «موثوق به» معتقد هستند و فرقی ندارد که این وثوق از راه وثاقت راوی و یا از راه قرینههای دیگر به دست آید.
آنگاه 47 سبب را که حدیث در سایة آنها به درجه اعتبار میرسد، یادآور میشود.
صاحب کفایة الاصول، مرحوم آخوند خراسانی(رحمه الله)، بعد از ذکر دستهای از روایات که وصف وثاقت را تأکید میکند، در این خصوص مینویسد:
مخفی نیست که این دسته از روایات، در این جهت ظهور دارد که اعتبار وصف وثاقت در روایت، تنها به این دلیل است که در سایة وثاقت راوی، وثوق به صدور پدید میآید. بنابراین در حقیقت، ملاک وثوق به صدور است، نه وثاقت راوی. در نتیجه، اگر وثوق به صدور از راه غیر وثاقت راوی پدید آید، همانند وثاقت راوی اعتبار خواهد داشت، و روشن است که علل وثوق به صدور، منحصر به وثاقت راوی نیست بلکه اسباب و علل پدیدآورنده وثوق به صدور در روایات کتب معتبر، به ویژه کتب اربعه که در همه زمانها و مکانها محور به حساب میآید و کتابهای دیگر که اعتباری مانند کتب اربعه دارند، بسیار فراوان است.
بعد از آن، چند علت وثوق را بیان میکند و مینویسد:
طبق تصریح شیخ بهایی(رحمه الله) در کتاب مشرق الشمسین، گواه بر ملاک بود وثوق به صدور، متعارف بین قدمای اصحاب است که آنان به روایتی که به دلیلی اعتماد بر آن تأیید میشود، یا همراه با خبری است که موجب وثوق و اعتماد به آن میگردد، صحیح اطلاق میکردهاند.
بنابر سخنان ذکر شده، تنها راه حجیت خبر، به خبر ثقه منحصر نیست، و خبر «موثوق به» نیز حجیت دارد.
محقق نائینی(رحمه الله) نیز پس از ذکر روایات درباره این موضوع مینویسد:
بنابر قدر متیقن، این روایات بر حجیت خبر موثوقبه دلالت دارد ـ خواه وثوق به صدور و خواه وثوق به مضمون باشد ـ همان گونه که مرجّح بودن روایت بین راویان یا وثاقت راوی یا عدالت وی، بر اعتبار خبر «موثوق الصدور» دلالت دارد و دلیل مرجّح بودن موافقت با قرآن و مخالفت با عامه، بر اعتبار خبر «موثوق المضمون» است.
در ادامه پارهای از روایات را یاد میکند که ائمه(علیهم السلام) مردم را به اشخاص ارجاع دادهاند:
شکی نیست که اعتبار خبر «موثوق به» از مجموع این روایات به دست میآید. بلکه از برخی روایات استفاده میشود که یاران امامان(علیهم السلام) بدون خبر، ثقه را بیتردید میپذیرفتهاند. از این رو، در بسیاری از روایات از وثاقت یک راوی سؤال میشود به گونهای که از آن به دست میآید که کبرا (پذیرش خبر ثقه) مسلم، و تنها سؤال از صغرا بوده که آیا این راوی ثقه است یا نه. ...بنابر انصاف با کاوش در این روایات میتوان به اعتبار خبر «موثوق به» یقین پیدا کنیم.
در جای دیگر مینویسد:
برای اثبات حجیت خبر «موثوق به» ادلهای که گذشت، کافی است. مهمترین آن ادله، سیره عقلاییه است که شارع آن را منع نمیکند.
محقق عراقی(رحمه الله) درباره جبران سندی و دلالی روایت با وجود ظن درباره آن، بعد از بیان چهار مبنا مینویسد:
ملاک حجیت روایت، مجرد وثوق نوعی به صدور است، گرچه این وثوق از خارج از حدیث به دست آید و مشروط به نبود قیام ظن فعلی برخلاف هم نیست، همان گونه که در مبحث حجیت خبر واحد گذشت. بنابراین، قیام ظن فعلی برخلاف کاشف از نقصی در روایت است که وثوق نوعی را از بین میبرد. با این بیان، واضح گشت که به قواعد رجالی برای تصحیح روایت نیازی نیست، چرا که نیاز به قواعد رجالی، تنها بر پایة مقید ساختن وثوق فعلی یا نوعی، به وثوقی است که از مزایای داخلی نشأت گرفته باشد، وگرنه بر پایة مبانی مختار وثوق نوعی کفایت مطلق میکند، گرچه از خارج حدیث باشد... .
وی در ادامه مینویسد:
از این روست که بنای اصحاب ـ رضوان الله تعالی علیهم ـ بر عمل به خبر «موثوق به» است، گرچه راوی آن شیعه نباشد... بنابراین، در دلالت مجموعة روایات بر حجیّت خبر «موثوق به» شکی نیست ـ چه وثوق از حیث صدور و چه از حیث مضمون باشد.
بنابراین در سند این دعای شریف تعلیق صورت گرفته و همان طور که محدث خبیر، علامه مجلسی(رحمه الله) بیان فرموده، این دعا مرسل است، اما ادله و ظنون معتبری وجود دارد که از باب تراکم ظنون، اعتبار و صحت این دعای شریف را ثابت میکنند. این ادله از این شمارند:
1. وجود روایت در کتب اربعه، ظن بر حجیت دارد و این دعای مبارک در دو کتاب کافی و تهذیب، از کتب اربعه، ذکر گردیده است.
آیتالله خویی(رحمه الله) درباره عظمت روایات کافی مینویسد:
شنیدم که استاد بزرگوار ما، شیخ محمد حسین نائینی، در جلسه بحث فرمودند: مناقشه در سند روایات کافی، کار عاجزان است.
2. این دعا در کتب معتبر و مهم ادعیه وارد شده و ظن بر حجیت این کتابها نیز وجود دارد که عبارت از:
الف) این دعای شریف را ابن مشهدی(رحمه الله) ذکر کرده و در مقدمه کتابش آورده است:
من در این کتاب از زیارات مشاهد مشرّفه، اعمال مساجد و اماکن مقدسه، دعاهای برگزیده و تعقیبات نمازهای فرضیه، آن را جمع کردهام که با سند متصل، توسط راویان مورد وثوق به دستم رسیده است.
آیتالله خویی(رحمه الله) که مبنای «موثوق الصدور» در پذیرش احادیث ندارد، میفرماید:
این جمله به صراحت، بر توثیق همه کسانی که در سلسله سند این کتاب قرار گرفتهاند دلالت میکند.
ب) این دعا در مصباح کفعمی(رحمه الله) نقل شده و ایشان در مقدمه مینویسد:
این کتاب را از کتابهای مورد اعتماد جمعآوری کردهام.
ج) سید بن طاووس(رحمه الله) در کتاب اقبال این دعا را از کتاب ابن ابی قرّة که در میان علمای رجال مقام عالی دارد، نقل کرده است. مرحوم نجاشی(رحمه الله) درباره ایشان مینویسد:
ابوالفرج، محمدبنعلیبنیعقوببناسحاقبنابیقرّه قنائی(رحمه الله) موثق بوده و روایات زیادی استماع و کتب زیادی تألیف کرده... که از آن جمله است: عمل یوم الجمعه، عمل الشهور، معجم رجال ابی مفضل و کتاب تهجد، که همة آنها را به من خبر داده و به من اجازة روایت آنها را داده است.
نجاشی لقب او را «قنائی» آورده، ولی علامه حلی(رحمه الله) یک بار از او «قنائی» و بار دیگر «قنابی» تعبیر کرده و توثیق نموده است. مرحوم نمازی(رحمه الله) در عظمت ایشان مینویسد:
به اتفاق همة رجالیون، مورد وثوق است.
بنابراین، از این که قنائی در کتابش این دعا را نقل فرموده و سید بن طاووس(رحمه الله) از او نقل میکند، یقین حاصل میشود که این دعا معتبر است و همواره آن را به جهت اعتبارش، در کتب معتبر دعایی شیعه نقل کردهاند.
3. مضامین و بخشهای این دعا با عقل و نقل سازگار است و در شرح و تفسیر بخشهای آن، ادعیه مشابه دیگر را ذکر میکنیم، ضمن آنکه تمام بخشها و جملات این دعا، در ادعیه دیگر نیز وارد شده که عبارتند از:
الف) این دعا در ساعت آخر هر روز (از هنگام زردی آفتاب تا غروب) که به امام عصر اختصاص دارد، وارد شده است.
یا من توحّد بنفسه عن خلقه... و کن له ولیاً و حافظاً و ناصراً و قائداً و کالئاً و ساتراً حتی تسکنه ارضک طوعاً و تمتعه فیها طویلاً یا ارحم الراحمین و لاحول و لا قوة الا بالله العلی العظیم... .
ب) بعد از نماز صبح روز جمعه دعای نسبتاً طولانی وجود دارد که بخشی از آن این چنین است:
اللهم و کن لولیک فی خلقک ولیاً و حافظاً و قائداً و ناصراً حتی تسکنه ارضک طوعاً و تمتعه منها طویلاً و تجعله و ذرّیّته فیها الائمة الوارثین... .
بنابراین، از همسو بودن این دعا با دعاها و زیارات دیگر در مییابیم که این دعای شریف معتبر بوده و از سوی معصوم(علیه السلام) صادر شده است.